Patrząc na zdjęcia synagogi w Dąbrowie Tarnowskiej zaledwie sprzed 10 lat wydaje się nieprawdopodobne żeby z takiej ruiny jaką był wówczas ten budynek zrobić obiekt, który obecnie ściąga do miasta tysiące turystów z Małopolski, Podkarpacia i Świętokrzyskiego. Czy jest szansa, że w niezbyt odległej przyszłości również dawna synagoga w Dębicy przy ul. Krakowskiej stanie się wizytówką miasta ?
Dębicka synagoga jest znacznie mniejsza niż ta w Dąbrowie Tarnowskiej. Trzynawowy obiekt został wybudowany w połowie XVIII w. na miejscu wcześniej tam istniejącej synagogi przez gminę żydowską z Nowej Dębicy. Podczas II wojny światowej hitlerowcy spalili wnętrze synagogi. Po wojnie w synagodze mieściły się magazyny zboża PZGS. W 1954 roku decyzją Miejskiej Rady Narodowej w Dębicy budynek synagogi gruntownie wyremontowano i przeznaczono na obiekt handlowy, który znajduje się tam do dnia dzisiejszego.
Podczas remontu użyto materiału rozbiórkowego z synagogi staromiejskiej, białą farbą zamalowano cenne polichromie i usunięto liczne rzeźby, co spowodowało liczne protesty lokalnych kongregacji i społeczeństw żydowskich, które już wcześniej nie zgadzały się na remont budynku. W 1994 roku Rada Miejska podjęła uchwałę na mocy której bożnica miała zostać przeznaczona na muzeum, w którym miała znaleźć się m.in. ekspozycja poświęcona dębickim Żydom, którzy w przedwojennej Dębicy stanowili 20 procent społeczności, a których większość zginęła w obozie koncentracyjnym w Bełżcu. Z myślą o takim jego przeznaczeniu wyremontowano na koszt miasta bożnicę. Rok później, w 1995 roku na mocy ustawy z 1997 roku o restytucji mienia żydowskiego synagogę odzyskała Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie. Za zgodą gminy wyznaniowej w w budynku dawnej synagogi nadal i tak jest do dnia dzisiejszego była prowadzona działalność handlowa.
Pod kątem architektonicznym budynek stworzony w stylu późnobarokowym jest wybudowany na planie prostokąta. W okresie, kiedy obiekt był wykorzystywany do celów religijnych we wschodniej jego części znajdowała się sala modlitw, natomiast w części zachodniej znajdował się obszerny przedsionek, nad którym znajdował się babiniec. Główna sala modlitewna była trójnawowa i miała wymiary 16 na 30 metrów.
Obecnie dawną salę modlitewną dzielą cztery, wieloboczne filary tworząc dziewięć pól, na których obecnie znajdują się stoiska handlowe.
Sprawa wykorzystania obiektu dawnej bożnicy od lat budzi kontrowersje zarówno wśród mieszkańców Dębicy jak i odwiedzających miasto gości. Kolejne władze miejskie od lat blisko już 20 zbierają cięgi za brak działań w tym zakresie. Dla wyjaśnienia sytuacji i przedstawienia zainteresowanym stanu prawnego obiektu w 2006 roku z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Dębickiej przy północnej ścianie budynku przy ul. Krakowskiej umieszczono tablicę na której w językach polskim i angielskim opisano historię oraz obecne przeznaczenie obiektu.
W lipcu 2016 roku w dębickim ratuszu doszło do spotkania burmistrza Dębicy Mariusza Szewczyka z przedstawicielami środowiska Dembitzerów: Odedem Golanem i Shlomo Taubem oraz Tadeuszem Jakubowiczem, przewodniczącym Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie, właścicielem synagogi. W spotkaniu uczestniczył także Jacek Dymitrowski, dyrektor Muzeum Regionalnego w Dębicy i prezes Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Dębickiej. Efektem rozmów było stwierdzenie, że “synagoga powinna zostać wyremontowana oraz oddana do stałego użytku dla mieszkańców Dębicy, jako część muzeum oraz ośrodek kulturalno-edukacyjny, przy zachowaniu jego charakteru i formy pamiątki dziedzictwa straconej żydowskiej społeczności Dębicy, która ongiś stanowiła dużą część mieszkańców tego grodu”.
Jak podkreślał wówczas Jacek Dymitrowski wpisuje się to w strategię działania Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Dębickiej, której działacze do tej pory opracowali kilka projektów zmiany przeznaczenia obiektu. Chcą tu zgromadzić pamiątki nie tylko po Żydach dębickich, lecz także tych z Pilzna, Ropczyc, Brzostka i Radomyśla.
“Trochę pamiątek, m.in. fragment starej księgi Tory, pochodzącej jeszcze z XVIII wieku, uratowanej z dębickiego getta, która znajduje się w Muzeum Regionalnym, wiele ciekawych rzeczy można jeszcze znaleźć po domach. Budynek ten idealnie pasuje, jako posiadający znakomitą akustykę do koncepcji miejsca koncertowego, jak również do prowadzenia działalności edukacyjnej dotyczącej współistnienia narodów polskiego i żydowskiego, do działalności zwalczania zarówno antysemityzmu, jak i antypolonizmu” – mówił wówczas Jacek Dymitrowski. Wsparcie dla tej inicjatywy wyraziły wtedy takie organizacje, jak Yad Vashem Muzeum Pamięci o Holocauście, Naczelny Rabin Polski i Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.
Minęły cztery lata a sprawa dawnej synagogi nadal jest nierozwiązana. Obiekt jest zamknięty (w 2018 roku zaprzestano w nim handlu) i tylko raz do roku otwiera swoje drzwi na koncet w Dniu Pamięci o żydowskich mieszkańcach Dębicy. I z roku na rok coraz bardziej niszczeje.
Historia synagogi w Dąbrowie Tarnowskiej – za wikipedia.pl
Synagoga została zbudowana w drugiej połowie XIX wieku według projektu żydowskiego architekta i inżyniera Abrahama Goldsteina. Głównym fundatorem był Ajzyk Stern. Dokładna data zakończenia budowy to najprawdopodobniej 1 kwietnia 1863 roku. Prace budowlane i wykończeniowe przy niej trwały w latach 1855-1860. Nie ma jednak żadnych danych, które pozwoliłyby na uściślenie tych liczb[2]. Niepełnych informacji dostarcza korespondencja pomiędzy fundatorem a miejscowym stolarzem Joselem Süssem z 1863 roku, z której wynika, że ten ostatni w tym roku wykonał dla synagogi 14 okien i 2 drzwi.
Jeszcze na początku XX wieku przy budynku stała mała, drewniana synagoga, w której modlili się wyłącznie Żydzi ortodoksyjni. Na początku tego stulecia zbudowano po stronie wschodniej mykwę, którą rozebrano po zakończeniu II wojny światowej. Podczas I wojny światowej synagoga uległa zniszczeniu. Zaraz po wojnie gruntownie została odnowiona, dzięki funduszom jednego z mieszkańców Dąbrowy – Golda[2]. W latach 1936-1937 przeszła generalny remont pod nadzorem Doroty Mertz z Tarnowa, podczas którego dobudowano do fasady w miejsce drewnianej konstrukcji, wielki, trójkondygnacyjny krużganek.
II wojna światowa i lata 1945-1989
Podczas II wojny światowej hitlerowcy zdewastowali synagogę, następnie urządzili w niej magazyn, który funkcjonował do 1970 roku. Po zakończeniu wojny miejscowi Żydzi modlili się początkowo w przedsionku, a następnie około 1950 roku urządzili skromny dom modlitwy w bocznym pomieszczeniu przylegającym do sieni przejściowej. Wykonano tam wówczas skromny, lecz kompleksowy wystrój malarski ścian, który w dobrym stanie przetrwał do dnia dzisiejszego[3]. Zaraz po wojnie nowo powstała Kongregacja Wyznania Mojżeszowego w Dąbrowie Tarnowskiej próbowała odzyskać prawo własności do synagogi. Mimo nakazu sądu nie uczyniono tego[4].
Mała synagoga funkcjonowała do końca lat 60. Wtedy to pozostali Żydzi przenieśli się do małej bożniczki przy ulicy Daszyńskiego. W 1971 roku synagoga przeszła na własność Skarbu Państwa. Dokumenty potwierdzające zrzeczenie się przez Zarząd Główny Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego działki wraz z synagogą pochodzą z 11 maja 1971 roku[4]. Zastrzeżono, że ma zostać przeznaczona na cele kulturalno-oświatowe. W 1972 roku profesor Wiktor Zin opracował projekt i dokumentację remontu i przebudowy synagogi na dom kultury[5]. W głównej sali modlitewnej miała znajdować się obrotowa sala taneczna. Prace rozpoczęto w połowie lat 70., a przerwane zostały reorganizacją administracji i służb konserwatorskich. Wykopano jedynie kilkumetrową nieckę w sali głównej i postawiono las rusztowań[5]. W 1976 roku dach pokryto blachą, zaprzestając jednocześnie dalszych prac. Z tego powodu synagoga popadła w ruinę.
Po 1989
W grudniu 2006 roku, na mocy decyzji wojewody małopolskiego, Skarb Państwa przekazał synagogę gminie Dąbrowa Tarnowska. Dla gminy jest to wielki kłopot, gdyż nie stać jej na gruntowny remont bożnicy. Szacuje się, że aby obiekt powrócił do dawnej świetności potrzebna jest suma od 8 do 10 milionów złotych[6].
W marcu 2007 roku doszło do spotkania władz miejskich z Andrzejem Cecerą, kierownikiem delegatury Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków i Tadeuszem Jakubowiczem, przewodniczącym Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie. Podczas spotkania proszono gości o pomoc przy ratowaniu synagogi, tzn. o podjęcie wspólnych, skoordynowanych działań mających na celu uzyskanie dotacji na renowację budynku. Wspomniano także o możliwości sprzedaży synagogi wraz z działką w przypadku ich nieuzyskania w drodze przetargu ofertowego. Według planów w budynku ma się znaleźć siedziba Małopolskiego Muzeum Judaistycznego Muzeum Powiśla Dąbrowskiego oraz Muzeum Polonijnego[2][6]. Planuje się także, aby w salach budynku zostały zaprezentowane pozostałości alianckiego samolotu Handley Page Halifax, który został zestrzelony w okolicach Dąbrowy Tarnowskiej[6].
W kwietniu tego samego roku złożone zostały do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz do Sejmiku Województwa Małopolskiego, wnioski o uzyskanie pieniędzy w kwocie 100 tysięcy złotych na sfinansowanie kosztów uzyskania koniecznych ekspertyz technicznych i konserwatorskich. Jako udział własny zaproponowano 5 tysięcy złotych. Taką samą kwotę zaproponowała Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie. Otrzymano 50 tysięcy złotych, co stanowiło 90% kosztów wykonania planowanych ekspertyz[4]. W tym samym miesiącu w Starostwie Powiatowym w Dąbrowie Tarnowskiej odbyło się konferencja dotycząca ratowania synagogi, w której uczestniczył marszałek województwa małopolskiego Marek Nawara, wicemarszałek Roman Ciepiela oraz parlamentarzyści[4].
W październiku 2007 roku gmina Dąbrowa Tarnowska podpisała umowę z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego i otrzymała uzyskane wcześniej fundusze. Wkrótce przeprowadzono ekspertyzę budynku przez zespół ekspertów z Politechniki Krakowskiej pod kierownictwem dr. inż. Stanisława Kaczmarczyka, którzy stwierdzili, że budowli grozi katastrofa budowlana. Ekspertyzy dotyczyły: fundamentów, ścian, sklepień, dachu, rzeźb, polichromii oraz innych detali wystroju. Zrobiono także wytyczne do projektów budowlanych, które będą wykonane w kolejnym etapie[4].
Na początku 2008 roku gmina wysłała kolejny wniosek o dofinansowanie do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego[5]. Uzyskano 800 tysięcy złotych na wykonanie prac zabezpieczających wycenionych na 936 tysięcy złotych[7]. 50 tysięcy złotych dołożyła Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie, a samorząd lokalny 80 tysięcy. Oprócz tego otrzymano 20 tysięcy złotych z Sejmiku Województwa Małopolskiego na opracowanie projektu budowlanego[4].
31 lipca 2008 roku uchwałą Zarządu Województwa Małopolskiego synagoga została wpisana na listę obiektów XI edycji Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego, które odbędą się w maju 2009 roku. W sierpniu 2008 roku rozstrzygnięto przetarg na roboty zabezpieczające synagogę, które rozpoczęto w drugiej połowie września tego roku. Remont polega na naprawie dachu i wzmocnieniu jego konstrukcji. Odbudowane zostaną sklepienia wewnątrz budynku, synagoga otrzyma żelbetowe stropy, a jej ściany zostaną wzmocnione[7][6].
Ośrodek Spotkania Kultur
W 2009 roku samorząd Gminy Dąbrowa Tarnowska otrzymał dotację, która została przyznana w ramach Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013, współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Dzięki dofinansowaniu z MRPO wykonana została renowacja architektoniczno-konserwatorska i budowlano-wykonawcza, w wyniku której budynek został przystosowany do pełnienia funkcji Ośrodka Spotkania Kultur[8]. Zadanie inwestycyjne, które umożliwiło powstanie Ośrodka, zostało sfinansowane ze środków Unii Europejskiej i samorządów lokalnych. Ośrodek Spotkania Kultur rozpoczął swoją działalność w strukturach Dąbrowskiego Domu Kultury 5 czerwca 2012 r. OSK jest miejscem dialogu międzykulturowego, stanowi nowoczesną, mobilną ekspozycję, która w razie potrzeby zamienia się na salę koncertową, scenę i widownię teatru, miejsce lekcji historii i regionalizmu[9].
Murowany z czerwonej cegły z użyciem kamienia i orientowany budynek synagogi wzniesiono na planie prostokąta, w stylu eklektyczno-klasycystycznym z licznymi elementami mauretańsko-orientalnymi. Jest jednonawowa, niepodpiwniczona, czteroprzęsłowa, z przęsłem frontowym szerszym od pozostałych. Na parterze mieszczą się dwa przedsionki rozdzielone sienią, a w kondygnacjach wyższych babińce otwarte na główną salę modlitewną.
Całość jest nakryta dachem dwuspadowym, o łagodnych spadkach połaci. Więźba jest drewniana o konstrukcji krokwiowo-płatwiowej, ze stolcami, nakryta blachą i deskami. Pod dachem w części frontowej zachowała się konstrukcja stropu babińca. Sklepienia i łuki sklepienne podparte są stemplami.
Synagoga jest usytuowana na niewielkiej działce oznaczonej numerem 876 o powierzchni 728 metrów kwadratowych. Budowla stoi kalenicowo do ulicy. Budynek o powierzchni 610 metrów kwadratowych posiada kubaturę wynoszącą 8500 metrów sześciennych.
Fasada
Fasadę flankują dwie narożne, smukłe wieże na rzucie kwadratu, nieznacznie przewyższające połacie dachu. Nakryte są daszkami namiotowymi, które zasłaniają niskie attyki. Ściany wież ujęte są pilastrami, z rowkami boniowania. Na wyższej kondygnacji znajdują się okna o półkolistym wykroju, w niższych prostokątne bez obramowań. Otwory wejściowe do klatek schodowych w wieżach znajdują się w kamiennych portalach, sfazowanych z dekoracją reliefową w nadprożach. Nad wejściem znajduje się półkoliste nadświetle. U szczytu wież znajdują się po dwie płaskorzeźby biblijnych zwierząt, obok których widniały wyryte w tynku hebrajskie napisy: lampart – bądź śmiały, jak lampart, orzeł – bądź lekki, jak orzeł, lew – bądź silny, jak lew, jeleń – bądź rączy, jak jeleń.
Pomiędzy wieżami znajduje się kolumnowy portyk z trójkondygnacyjną galerią, wspartą na czterech, masywnych, ceglanych kolumnach z korynckimi głowicami. Kondygnacja parteru i pierwszego piętra posiadają wykrój arkad o spłaszczonych łukach. Kondygnacja najwyższa posiada arkady półkoliste, znajdujące się pomiędzy kapitelami kolumn. Masywne balustrady zachowały się w całości. Na szczycie budynku znajduje się dekoracja w kształcie tablic Dekalogu.
Elewacje boczne
Czteroosiowe elewacje boczne rozczłonkowane są zdwojonymi pilastrami, których kapitele ozdobione są reliefami z przedstawieniami znaków zodiaku. Pomiędzy pilastrami, w niszach znajdują się cztery duże, przesklepione okna o półkolistym wykroju, z glifami zwężającymi się uskokowo. Stolarka okienna jest drewniana i drobnokwaterowa. W nadprożach nisz znajdują się plakiety z przedstawieniami zwierząt.
Elewacje tylne
Pięcioosiowa elewacja tylna podzielona jest płytkimi pilastrami z dekoracją kapiteli. Otwory okienne znajdują się w trzech osiach. W środkowej osi znajduje się duże okno o półkolistym wykroju, nad którym znajduje się okulus z rozetą. Po bokach znajdują się zdwojone okna zakończone półkoliście, z dekoracją rozetową pomiędzy łukami nadproży.
Wnętrze synagogi po renowacji
We wnętrzu synagogi zachował się bogaty wystrój malarski, gdzie polichromie przetrwały w głównej sali modlitewnej, a ponadto w sieni przejściowej i dwu salkach doń przylegających, na dwóch kondygnacjach babińca, a także na elewacjach wschodniej i zachodniej[3]. Według tradycji, autorami malowideł byli włoscy artyści, bracia Fenichel z Mielca lub malarze z Buska[2]. Prace prowadzone wewnątrz budynku wykazały, że pod obecnymi polichromiami jest druga warstwa malarska[2], nawiązująca do tradycji barokowych.
We wschodniej części synagogi znajduje się obszerna główna sala modlitewna, do której wchodzi się przez przedsionek, nad którym znajdują się dwie, otwarte do wnętrza kondygnacje babińca. Nawa posiada sklepienie beczkowe z wydzielonymi pasami sklepiennymi. Takie same znajdują się w przedsionkach Sień pierwotnie posiadała pułap belkowy.
Na spłaszczonym sklepieniu sali głównej zachowało się tondo z dwukrotnym przedstawieniem orła w locie: u dołu nad gniazdem z pisklętami, przy tym inskrypcja: „Jak orzeł, co gniazdo swoje ożywia, nad pisklętami swoimi krąży, rozwija swe skrzydła i bierze je, na sobie samym je nosi” (Pwt 32,11), powyżej z młodymi na skrzydłach, przy tym inskrypcja: “Wyście widzieli, co uczyniłem Egiptowi, jak niosłem was na skrzydłach orlich i przywiodłem was do Mnie” (Wj 19,4)[3]. Na suficie widnieje także Lewiatan połykający własny ogon, będący symbolem czasów mesjańskich. Do niedawna we wschodniej części sklepienia znajdowało się przedstawienie Tory w postaci rozłożonego zwoju. Ta partia malowideł odpadła w ostatnim czasie wraz z tynkiem[3]. Na pozostałej części sklepienia znajduje się przedstawienie nieba, gdzie gwiazda Dawida pełni rolę gwiazdek rozsianych po nim.
Na ścianie południowej zachowało się XX-wieczne malowidło przedstawiające menorę, gdzie symetrycznie do niej na ścianie północnej znajduje się stół na chleby pokładne opatrzony inskrypcją: „I uczynisz wokoło listwę na cztery palce szeroką i zrobisz wieniec złoty dokoła dla tej listwy” (Wj 25,30). Na tych ścianach w bliskim sąsiedztwie wschodniej znajdują się międzywojenne przedstawienia instrumentów muzycznych[3].
Na ścianie wschodniej zachowały się dwie inskrypcje fundacyjne, obejmuje dwie kamienne, polichromowane tablice; w skróconej wersji ponadto na elewacji wschodniej (relief w tynku, litery pomalowane) oraz w okulusie ściany wschodniej (blacha ażurowa), wszystkie pierwotne, z chronogramem 652, który odpowiada dacie 1864-1865[3]. Na balustradzie galerii dla kobiet zachowały się inskrypcje z personaliami osób, które wykupiły stałe miejsca w synagodze[3].
Na pozostałych ścianach zachowały się liczne malowidła przedstawiające sceny biblijne, w tym widoki miejsc świętych, których zachowało się 16, z czego połowa w babińcach[3]. Jedną z popularnych scen jest potop, symbolizujący koniec kataklizmu, a także „Nad rzekami Babilonu”, która jest przedstawiana jako pejzaż z widokiem miasta i przepływającą obok rzeką, przy której rosną wierzby, a na nich zawieszone są instrumenty muzyczne[3]. Synagoga jest także jedną z siedmiu w Polsce, w której zachował się pełny cykl zodiakalny. Ciekawym zjawiskiem jest wyobrażenie skorpiona, przedstawianego jako jaszczurka lub krokodyl[3]. Na jednej ze ścian zachowało się przedstawienie kosza z pierwocinami plonów.
W synagodze płaskie pola rzeczywistych elementów architektonicznych (pilastrów, lizen, gurtów) uzyskały iluzyjną przestrzenność przez namalowanie głowic, cokołów, nisz, płycin, żłobkowania, profilowań, z jednoczesnym imitowaniem tworzywa[3].
Wnętrze małej synagogi
W przedsionku synagogi namalowane są na dwóch ścianach banderole z inskrypcjami: To miejsce należy do Świętego Bractwa Wiecznego Światła oraz To miejsce należy do Świętego Bractwa Czyniącego Miłosierdzie. Na ścianach synagogi zachowały się także upomnienia różnego rodzaju. Powszechne były upomnienia dotyczące godnego zachowania się w bóżnicy i nie przeszkadzania w nabożeństwie[3]. Do dnia dzisiejszego zachowały się także dwie pary zdobionych, dwuskrzydłowych drzwi, posiadające płyciny oraz bogaty detal w formie rombów i
