Chociaż czasy szlacheckie minęły dawno i bezpowrotnie na terenie ziemi dębickiej w różnych jej miejscowościach, większych i mniejszych istnieją jeszcze pamiątki po tamtych czasach i ludziach z tego okresu. Są to głównie pozostałości po siedzibach rodów szlacheckich, które swoje losy powiązały z Dębicą i jej okolicami. Niestety czasy świetności tych dworów i dworków w większości bezpowrotnie minęły.
Bardzo wiele z nich popadło w ruinę i niejednokrotnie trudno je wypatrzyć z gąszczu rosnących wokół nich, kiedyś wspaniałych ogrodów i sadów, a dziś już tylko zaniedbanych chaszczy. Popadłe w ruinę, porzucone przez właścicieli, zapomniane przez gospodarzy gmin są milczącym świadkiem niegdysiejszej świetności właścicieli i gospodarzy tych ziem.
W każdej z obecnych 7 gmin powiatu dębickiego zachowała się w lepszym bądź gorszym stanie jakaś pamiątka po siedzibach dębickiej szlachty i bogatych mieszczan. Bardzo wiele tego typu obiektów uległo zniszczeniu w skutek pożarów, działań wojennych czy innych zdarzeń dziejowych. Rozpoczynając ten cykl artykułów pragniemy przedstawić nie tylko te murowane, bądź drewniane pozostałości tamtego okresu, ale także w miarę możliwości przybliżyć ludzi, którzy tam żyli, mieszkali i poprzez swoją obecność kształtowali otoczenie.
Z pewnością nie można będzie uczynić tego w sposób wyczerpujący, ponieważ wielu właścicieli ziemskich posiadało liczne majątki, a tym samym liczne domy i rezydencje zarówno na terenie obecnego powiatu dębickiego jak i poza nim. O niektórych natomiast nie zachowały się żadne wzmianki w dokumentach czy innych źródłach. Wędrówkę po dworach i innych siedzibach dębickiej szlachty rozpoczynamy od miasta i gminy Dębica, przedstawiając dwór na Wolicy i zamek w Zawadzie.
DWÓR NA WOLICY
Na Wolicy, która obecnie znajduje się w granicach administracyjnych Dębicy, a kiedyś stanowiła odrębną wieś leżącą przy trasie z Rzeszowa do Tarnowa znajduje się wzniesiony na początku XIX wieku i kilkadziesiąt lat później znacznie przebudowany dwór.
Budowla, która bardziej przypomina letnią rezydencję niż dwór szlachecki jest wzniesiona z dwóch części na planie kwadratu i prostokąta. Na planie prostokąta została wzniesiona północna, piętrowa część dworu. Część środkowa jest natomiast częścią parterową, z zadaszoną i wspartą na żeliwnych kolumienkach galerią od frontu oraz z tarasem od wschodu. Część południowa dworu jest również parterowa w formie pawilonu ogrodowego o dużych półkoliście przesklepionych wielkokwaterowych oknach. Dwór znajduje się w otoczeniu pochodzącego z pierwszej połowy XIXw. parku dworskiego. Z czasów świetności zachowała się dojazdowa aleja wysadzana wiekowymi lipami.
W przeszłości dwór należał m.in. do rodzin Raczyńskich, Christianich i Płockich. Pierwszymi właścicielami tego dworu byli Raczyńscy, po nich w 1855 roku majątek przeszedł w ręce hrabiego Teodora Christianiego, do którego należał również majątek na Błyszczówce, łącznie z Wolicą liczący 440 hektarów. Rodzina Christianich była również właścicielem Trzciany i Słotwiny k. Rzeszowa. Po Teodorze majątek w 1888 roku odziedziczył jego syn Henryk, który 16 lipca 1891 r. ożenił się z Olgą Milieską. Nowy właściciel w latach 1890-1892 istotnie przebudował obiekt. W tym czasie powstał m.in. istniejący do dziś murowany budynek dworu. W dworze urodziła się trójka dzieci Christianich: Janina (1892), Anna Irena (1894) oraz Alfred (1896). Cała rodzina na stałe wyjechała do Wiednia przed wybuchem I wojny światowej.
20 listopada 1916 roku majątek na Wolicy został sprzedany Władysławowi Płockiemu, który ożenił się z Heleną Piętkowską. Małżeństwo to było bezdzietne. Po śmierci męża w 1929 roku w drodze spadku Helena odziedziczyła majątek na Wolicy. W 1944 roku po wkroczeniu do Dębicy Rosjan, dwór zajęło wojsko rosyjskie. Dwór został przez nich splądrowany i zniszczony, a księgozbiór spalony. Hrabina Płocka opuściła Wolicę i zamieszkała w Krakowie, gdzie zmarła w 1978 roku.
Uchwałą z 28 listopada 1945 r. postanowiono w dworze na Wolicy zorganizować Dom Zdrowia dla dzieci potrzebujących opieki. 17 lipca 1946 roku posiadłość w Wolicy przeszła na własność Skarbu Państwa. Początkowo w budynku dworu była siedziba PGR-u, a następnie dwór z parkiem przekazano w użytkowanie resortu zdrowia, który urządził tu Dom Zdrojowy dla Dzieci.
W 1963 roku we dworze mieściło się Prewentorium Dla Dzieci Zagrożonych Gruźlicą, a od 1968 r. Państwowy Dom Dla Dzieci Głęboko Upośledzonych. Pozostała część majątku poza parkiem, obejmującym blisko 3 ha należała do PGR Zawada. Część tych terenów została później rozparcelowana na działki budowlane. Budynek dworu wraz z parkiem pozostał w użytkowaniu Państwowego Domu Pomocy Społecznej do 2001 r.
W 2004 r. na drodze przetargu zorganizowanego przez Powiat Dębicki, dwór wraz z parkiem o powierzchni 2,41 h stał się własnością Wandy i Kazimierza Mikrutów z Dębicy. Nowi właściciele przeprowadzili gruntowny remont zarówno dworu jak i parku starając się przywrócić wygląd zewnętrzny do stanu zachowanego na fotografiach z lat 20-tych XX w. Została również odbudowana przybudówka w południowej części dworu. Obecnie w dworze działa hotel i restauracja.
18 sierpnia 1980 r. zespół dworsko-parkowy na Wolicy został wpisany przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Tarnowie do rejestru zabytków pod nr A-223.
W sierpniu 2023 przez Dębicę przeszła wielka nawałnica, która wyrwała z korzeniami dziesiątki drzew na terenie całego miasta. Ogromne zniszczenia nie ominęły również przydworskiego parku na Wolicy w którym wichura wyrwała z korzeniami kilka ogromnych, wiekowych objętych ochroną konserwatora drzew.
Możesz przeczytać o tym tutaj: Zabytkowy park przy dworze na Wolicy zniszczony. 200 – letnie drzewa powyrywane z korzeniami przez wichurę – ZDJĘCIA – Ziemia Dębicka (ziemiadebicka.pl)
ZAMEK W ZAWADZIE
Przy drodze z Dębicy do Ropczyc po prawej stronie znajduje się zespół parkowo-pałacowy, który niegdyś był siedzibą znamienitych rodów szlacheckich. Pierwszym właścicielem Zawady, jako miejscowości, którą otrzymał we władanie ok. roku 1470 był Spytko z Melsztyna. Kilkadziesiąt lat później, już w XVI wieku stała się ona własnością możnego wówczas rodu Ligęzów, którzy z tej miejscowości zrobili swoją główną siedzibę wznosząc tutaj w XVII wieku okazały zamek.
Na początku XVIII wieku, w roku 1714 Zawada wraz ze wszystkimi przynależnymi dobrami i zamkiem przeszła w ręce książąt Radziwiłłów, którzy przejęli ją po ich poprzednich właścicielach, którymi byli Walewscy i Przebendowscy. W 1819 roku Anna Radziwiłł wychodząc za mąż za Atanazego Raczyńskiego wniosła mężowi w posagu ślubnym Zawadę, wraz z zamkiem, który nowy właściciel rozpoczął remontować już rok później.
W trakcie prac została przekształcona elewacja frontowa zamku, zabezpieczona stara, murowana część zamku oraz dobudowana część budowli, w której znalazła się później kaplica. Zamek z czterema basztami i pałacową galerią, w której gospodarze zebrali piękną kolekcję obrazów i rzeźb w okresie swojej świetności wzbudzał zachwyt odwiedzających go gości. Odrestaurowany i rozbudowany przez Atanazego Raczyńskiego zamek w Zawadzie został prawie doszczętnie spalony podczas I wojny światowej.
27 września 1914 roku pułk kozaków dońskich wzniecił pożar, który zniszczył zarówno zamek, jak również bezcenne zbiory obrazów, rzeźb oraz cenny księgozbiór gospodarza zamku. Z tamtego okresu pochodzi sporządzona po pożarze przez Edwarda Raczyńskiego i Tadeusza Szydłowskiego dokumentacja fotograficzna i ogólny spis strat wojennych, który jest cennym dokumentem ukazującym obraz siedziby Raczyńskich przed pożarem.
Po I wojnie światowej właściciele Zawady wybudowali nowy pałac, natomiast ruiny starego zamku zostały zabezpieczone. Po zakończeniu II wojny światowej, w 1945 roku zawadzki majątek przejęło państwo przeznaczając go na siedzibę Państwowego Gospodarstwa Rolnego, czyli popularnych przez cały okres PRL- u , PGR- ów. Nowy gospodarz na tym terenie wybudował budynki mieszkalne i gospodarcze, a na terenie dawnego parku stadion i stadninę koni. W latach 1956-57 została przeprowadzona renowacja ocalałych części zamku oraz otaczającego go muru. W chwili obecnej pozostałości po starym zamku to jedna baszta , kaplica i wieża komunikacyjna. Obecnie obiekt jest w rękach prywatnych.
Aktualizacja artykułu który ukazał się w miesięczniku „Ziemia Dębicka” w grudniu 2002
