12 marca 1873 w Czernichowcach k. Zbaraża urodziła się Waleria Szalay, polska powieściopisarka, pedagog, żołnierz Armii Krajowej. Postać Walerii Szalay-Groele, podczas konferencji „Szlachetne i Niezłomne” przypomniał Tomasz Czapla – dyrektor Muzeum Regionalnego w Dębicy.
Była córką Jadwigi oraz Stanisława Szalaya, z pochodzenia Węgra, nauczyciela polskiej szkoły rolniczej w Czartowsku. Do szkoły powszechnej uczęszczała w Dublanach, następnie kontynuowała naukę we Lwowie i ukończyła studia na Wydziale Historycznym Uniwersytetu we Lwowie. Pracowała w szkole w Lutoryżu oraz Przecławiu. Tam zaangażowała się w działalność kulturalną i społeczną. Założyła orkiestrę dętą, bibliotekę i chór parafialny. Współpracowała z przecławskimi Reyami.
Przed wybuchem I wojny światowej, 13 lipca 1912 r. wyszła za mąż za Edwarda Groele, syna niemieckich kolonistów osiadłych. Na początku II wojny małżonkowie zamieszkali w Wielkopolsce , gdzie Waleria zajęła się nauką historii i języka polskiego w Państwowym Gimnazjum i Liceum św. Jana Kantego w Poznaniu. W listopadzie 1939 r. zostali wysiedleni przez Niemców i przenieśli się w okolice Pława, gdzie mąż Edward został inspektorem w szkolnictwie. Działał konspiracyjnie jako członek tajnej Komisji Oświaty i działacz AK, żona w tym czasie zajmowała się kolportażem antyniemieckiej gazetki ,,Odwet”. Była redaktorką „Kłosów Polskich”, współpracowała również z innymi czasopismami. Działała przeciwko okupantowi, brała udział w konspiracji i pracowała w organizacji tajnego nauczania. Aresztowano natomiast męża, który został rozstrzelany w KL Buchenwald.
W latach 50 XX w. pracowała ponownie jako nauczycielka w mieleckim Liceum im. Stanisława Konarskiego. Uczyła tam krótko, ponieważ przez swoje antymarksistowskie podejście i wyrażane sympatie do AK została szybko usunięta z tamtejszego szkolnictwa. Przedstawiciele komunistycznych władz zamykali jej drogę do rozwijania dalszej kariery blokując pracę w szkole czy kulturalnych organizacjach. Pracowała z dziećmi i młodzieżą, aż do podeszłego wieku. W latach 1947-1949 opiekowała się działalnością żeńskiego oddziału harcerek Państwowego Gimnazjum i Liceum w Dębicy, poszerzała Koło Przyjaciół Harcerstwa. Znana przede wszystkim jako autorka powieści historycznych dla dzieci i młodzieży takich jak „Bohaterski Staszek”, „Sokół Królewski”, „Straszne dziedzictwo”.Zmarła 4 marca 1957 roku w Dębicy, gdzie mieszkała od 1947 roku. Została pochowana na Cmentarzu Wojskowym w Dębicy.* Część źródeł podaje datę urodzenia pisarki – 12 marca 1879 roku.[https://encyklopedia.pwn.pl/…/Szalay-Groele-Waleria…]
źródło: Armia Krajowa Dębica
