Dzisiaj już mało kto pamięta że w Machowej stał niegdyś wielki liczący blisko 630 metrów kwadratowych pałac w rozległym, czterohektarowym parku. W XIX wieku pałac należał do rodziny Ankwiczów, właścicieli Machowej. Jedną z mieszkanek pałacu była córka właścicieli, Ewa Henrietta Ankwicz – młodzieńcza miłość Adama Mickiewicza.
Pałac w Machowej wzniesiony przez Stanisława Ankwicza (lub jego ojca) w końcu XVIII lub na początku XIX w. zbudowany został na planie prostokąta o wymiarach 34,04 x 15,60 m. Był to murowany z cegły budynek dwukondygnacyjny o powierzchni 629 metrów kwadratowych kryty blachą. W pałacu znajdowało się 25 pomieszczeń, w tym 4 duże pokoje oraz 2 piwnice. Pałac niewątpliwie istniał już w roku 1810, w tym bowiem roku urodziła się w nim Ewa Henrietta Ankwiczówna, jedyna córka właścicieli Machowej – młodzieńcza miłość Adama Mickiewicza.
Od frontu pałacu znajdował się kwadratowy portyk zwieńczony kopułą. Od południa, na elewacji ogrodowej znajdował się balkon z podcieniami. Balkon ten dobudowany został najprawdopodobniej później, bo nie istnieje na planie z 1849 roku. Główne wejście do pałacu znajdowało się na północnej elewacji, ogrodowe wejście natomiast na elewacji południowej. Pałac posiadał jeszcze dwa wejścia na stronie wschodniej i zachodniej.
Pałac był ogrzewany przy użyciu pieców kaflowych. Były w nim piękne parkiety i podłogi drewniane. Cała stolarka okienna i drzwiowa w pałacu była wykonana z drewna. Pałac był skanalizowany. Łazienka była na pierwszym piętrze, a szambo zlokalizowano po północnej stronie pałacu. Woda pitna prowadzona była drewnianymi rurami ze źródła znajdującego się po drugiej stronie drogi do Rzeszowa, na terenie bagien.
Od południa pałac obsadzony był lilakami, a od wschodu jaśminem. Na terenie folwarku znajdującego się przy pałacu znajdowały się murowane budynki kryte dachówką: stajnia z oborą, stajnia z obora i kurnikiem oraz stodoła. Po drugiej stronie drogi w pobliżu stawu znajdował się dworski czworak. Kiedyś do pałacu lub dworu jak wielu miejscowych określało budynek prowadził reprezentacyjny wjazd z budynkiem bramnym usytuowanym od strony drogi do Czarnej.
Przed ogrodową elewacją pałacu znajdował się park. Z tej strony w sąsiedztwie pałacu była studnia na pompę oraz duży stary żywotnik. Na zachodnim stoku, aż do alei dębowej na granicy parku, był warzywnik.
Na terenie parku od strony południowej rosły kępy narcyzów z wcześniejszych nasadzeń. W XX wieku pomiędzy stawami, za folwarkiem a podjazdem powstała droga. Był to dojazd od folwarku wykorzystywany wyłącznie przez właścicieli majątku. Droga do zabudowań folwarcznych łączyła się z główną drogą dojazdową do pałacu i była obsadzona brzozami. Cale założenie ogrodzone było „obrzynkami z tartaku”.
Na początku lat 60-tych pałac został spalony przez jedną z rodzin mieszkających na pierwszym piętrze. 31 października 1964 roku Wojewódzki Konserwator Zabytków, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie wyraziło zgodę na rozbiórkę pod warunkiem wykonania inwentaryzacji pomiarowej zabytku w skali 1:100, rzutów budynku, przekrojów elewacji, planu sytuacyjnego oraz fotografii detali.
W latach 90. XX wieku cała posiadłość w Machowej na której niegdyś znajdował się pałac została sprzedana osobie prywatnej. Na terenie dawnego założenia dworskiego powstał nowy budynek mieszkalny. Zachowane zostało charakterystyczne ogrodzenie i budynek bramny.
W artykule wykorzystano informacje o pałacu i parku zawarte na kartach Ewidencji Założenia Pałacowo- Parkowego w Machowej. Zdjęcia: EZPP w Machowej /karta zabytku.
Opracowanie i retusz wszystkich fotografii : ziemiadebicka.pl (wszelkie prawa zastrzeżone)
