W okolicach Dębicy istniały dogodne warunki osadnictwa wczesnodziejowego. Osadnictwo rozwinęło się głównie w miejscowościach nad Wisłoką, Bystrą, Dulczą, Grabianką oraz Chotowskim Potokiem. Osady wczesnośredniowieczne a także późniejsze, zakładane były głównie nad brzegami rzeki wzdłuż szlaku zwanego „bramą przemyską”.
O osadnictwie w okolicach Dębicy i Pilzna zadecydował również fakt krzyżowania się w tym miejscu dróg handlowych. 30 km na wschód od Dębicy, tuż za rzeką Wisłok, rozciągały się posiadłości książąt ruskich. Ciągłe walki graniczne, a co za tym idzie konieczność zabezpieczenia tej części granicy skłoniły pierwszych Piastów do budowy grodów przygranicznych, zakładania nowych osad, zasiedlenia już istniejących a wszystko po to, aby w razie niebezpieczeństwa mieć na miejscu potrzebnych ludzi do obrony grodu i do zaopatrywania się w żywność.
Najpotężniejszym grodem w tej okolicy był Głodomank, usytuowany na terenie dzisiejszej wsi Braciejowa na górze zwanej Berdech. Gród zbudowany był na wysokim cyplu rozległego wzniesienia, noszącego lokalną nazwę Okop. Na południowy wschód od Okopu przy drodze Stasiówka-Kamieniec znajduje się wysokie cyplowate wzniesienie zwane przez okoliczną ludność Zamczyskiem. Istnieją tu ślady jakiegoś dawnego zamczyska. Od kilku lat jest ono zagospodarowane przez Nadleśnictwo Dębica. Istnienie na braciejowskim Zamczysku dawnego grodu jest pewne. Świadczą o nim wyraźnie widoczne do dziś resztki wału obronnego i zagłębienia po fosie.
W końcu XII wieku zachodzą poważne zmiany gospodarcze na ziemiach polskich. Wzrasta szybko liczba nowych wsi. Książęta nadają rycerzom poszczególne osady, albo tereny leśne przeznaczone na osady. W ten sposób Leszek Czarny nadał w 1287 roku wieś Latoszyn Teodorowi Cedrze herbu Gryf. Prawdopodobnie wówczas też Teodor otrzymał również Dębicę i okoliczne tereny, gdyż do Gryfitów należały: Podgrodzie, Grabówka, Latoszyn, Gumniska, Braciejowa, Głobikowa i inne.
Szybki rozwój osadnictwa przypada na wiek XIV. Powstają nowe parafie, wybudowano szereg nowych kościołów m.in. w Gumniskach w 1310 roku. Wskazują na to Watykańskie Księgi rachunkowe w których po raz pierwszy wymieniona jest pod datą 1325 Dębica, jako siedziba dekanatu zwanego leśnym. Na XV i XVI wiek przypada nie tylko rozwój miast, ale także gospodarczy rozwój wsi. Dokumenty i ślady pozostawione w ziemi w okolicach Pilzna i Dębicy wskazują na to że znajdowały się tu mniejsze lub większe kopalnie czy huty. W Braciejowej w tzw. Głodomanku znajdowały się dymarki wytapiające żelazo, stąd tez jeden z przysiółków do dziś nosi nazwę Huta. Istnieje też niepotwierdzona informacja, iż w tych okolicach wytapiano również pewne ilości złota, lecz nie wiadomo z jakich ewentualnie surowców. Wiadomość ta datowana jest na XV-XVI wiek.
W XV wieku właścicielem Braciejowej i Gumnisk był Jan Podgrodzki. Po jego śmierci majątki po ojcu dziedziczą synowie Hieronim i Stanisław. W XVI wieku wsie Braciejowa i Gumniska przechodzą na drodze zapisów rządowych w ręce Zbigniewa Bąka, aby ponownie Jana Podgrodzkiego. Rodzina Jana Podgrodzkiego skupiała w swych rękach znaczną część Dębicy i jej okolic przez długi jeszcze czas.
Z ksiąg sądowych dowiadujemy się że potomkowie Podgrodzkiego byli posiadaczami części Dębicy wraz z okolicznymi wioskami od strony Pilzna. Pozostała część miasta i wioski przylegające do Wisłoki należały do rodziny Górskich. Zapiski z XVI wieku wymieniają jakie części miasta należały do rodziny Górskich a jakie do Podgrodzkich, przy czym coraz częściej już słychać o Trzecieskich, którzy przejmują od Podgrodzkich ich liczne dobra. W roku 1510 Braciejowa należała do rodziny Jana Bydłowskiego. Była tam karczma, młyn, dwór z folwarkiem i sadzawka rybna.
W roku 1510 rodzina Jana Bydłowskiego władała Gawrzyłową i Braciejową, przy czym Braciejową rządzi żona Anna. Jej władcy podlega 24 kmieci obsadzonych na rolach nierównej wielkości. W tej wsi istnieje 9 łanów pustych.
Podział Dębicy między dwie rodziny szlacheckie powoduje, że miasto to nie może być ośrodkiem jednego klucza majątkowego, lecz obie jego części wchodzą w skład różnych dóbr, zapewne konkurujących ze sobą.
Dzieje Dębicy i przylegających do niej wsi w XVI stuleciu to nieustanne pasmo zastawów i zamian. Z zapisków z roku 1547 wspomina, że Braciejowa wchodzi w skład tzw. wójtostwa dębickiego. Nie ma dokładnych informacji w czyich rękach były Gumniska i Braciejowa w XVII i XVIII wieku. Można jedynie przypuszczać, że podzieliły losy wiosek poddębickich wchodząc w drodze zapisów majątkowych w skład dóbr różnych rodów związanych z historią Dębicy.
Fakt, że Dębica była prywatną posiadłością pozbawioną opieki królewskiej, że od początku XVI wieku często zmieniali się właściciele, że była dzielona na części, sprzedawana
i dzierżawiona, że między jej właścicielami toczyły się spory o ziemie i budynki wpływał na osłabienie tempa jej rozwoju, mniejsze znaczenie miała również w porównaniu z sąsiednimi miastami, Pilznem i Ropczycami, które były miastami królewskimi. Los miasta dzieliły wioski poddębickie w tym również Gumniska i Braciejowa.
cdn.
Lidia Górska
Artykuł ukazał się w lutowym numerze miesięcznika Ziemia Dębicka w 2002 roku (2/2002)
