Prace nad monografią miasta Dębicy trwały kilka lat. Pierwsze fragmenty opracowania powstały już w 1988 roku, ale prace w okresie transformacji zostały wstrzymane. Do prac nad spisaniem dziejów grodu nad Wisłoką powrócono w roku 1992. O opracowanie poszczególnych rozdziałów zwrócono się m.in. do kilkunastu pracowników naukowych krakowskich uczelni. Koordynatorami prac nad monografią i współautorami poszczególnych rozdziałów byli: prof. Feliks Kiryk i prof. Józef Buszko. Uroczysta promocja monografii Dębicy miała miejsce podczas obchodów Święta Niepodległości 11 listopada 1995 roku w Domu Kultury Firmy Oponiarskiej. W 1995 roku wydano 2000 egzemplarzy książki, której dziś już praktycznie nie można nigdzie zdobyć.
Na promocję książki której wydawcą był Urząd Miejski w Dębicy zaproszono wszystkich autorów opracowań do monografii Dębicy. W tym gronie znaleźli się m.in. wspomniani profesorowie Kiryk i Buszko, prof. Władysław Ćwik, Antoni Jodłowski, Alojzy Zielecki, Włodzimierz Bonusiak, Bolesław Kumor, Stanisław Dobosz, Andrzej Zagórski, Jan Lach, Zdzisław Noga, Jerzy Rajmnan, Ludwik Mroczka, Bronisław Górz, Barbara Sieńko, Alicja Krakowska, Maria Kozanecka, Lech Pakuła, Zbigniew Zioło, Marian Morawczyński, Czesław Michalski, Zdzisław Czerny, Zbigniew Makieła i Irmina Zioło.
Znaczna cześć nakładu monografii (ponad 1600 egzemplarzy) została przekazana Miejskiemu Ośrodkowi Kultury w Dębicy w celu sprzedaży. Jak pokazał czas książka szybko znalazła swoich nabywców i w ciągu kilku lat nakład został wyczerpany. Nigdy po 1995 roku nie doszło do wznowienia tej cennej pozycji książkowej.
O Monografii „Dębica. Zarys dziejów miasta i regionu”:
Zakres tematyczny: Monografia „Dębica. Zarys dziejów miasta i regionu” to obszerna (1003 strony) praca zbiorowa pod redakcją prof. Józefa Buszki i prof. Feliksa Kiryka
Jej teksty mają charakter przede wszystkim opisowy i chronologiczny, obejmując dzieje Dębicy od czasów najdawniejszych aż po schyłek XX w. Zawartość monografii obejmuje m.in.:
- Początki i średniowieczne dzieje Dębicy – analizę lokacji miasta i rozwoju osady (rozpoczętą w artykule Kiryka „Początki miasta i osady”, s. 85–108)
- Czasy nowożytne (I Rzeczpospolita) – przegląd przemian w XVI–XVIII w. (rozdział Rajmana „W okresie nowożytnym”, s. 109–170)
- Okres autonomii galicyjskiej (1867–1914) – życie miasta w zaborze austriackim (rozdział A. Zieleckiego „W czasach autonomii”, s. 197–294)
- Dzieje w okresie międzywojennym – rozwój miasta w II Rzeczpospolitej (m.in. rozdział L. Mroczki „Dębica w latach drugiej niepodległości”, s. 384)
- II wojna światowa i czasy powojenne (PRL) – zagadnienia okupacji niemieckiej, powojenne odbudowy oraz przemiany administracyjne.
- Gospodarka i przemysł – opis rozwoju przemysłu (m.in. zakładów gumowych „Stomil”), handlu i komunikacji. Szczególną wagę zwrócono na rozbudowę infrastruktury: – jak podkreśla wstęp, „przełomowe znaczenie miało otwarcie dwóch linii kolejowych – Kraków–Lwów oraz Dębica–Tarnobrzeg”, co wraz z lokacją garnizonu wojskowego wpłynęło na rozwój miasta
- Kultura, oświata i religia – dzieje życia duchowego i edukacji, rozwój placówek oświatowych i kulturalnych.
- Społeczeństwo i środowisko – demografia, lokalne społeczności (w tym społeczność żydowska) oraz warunki przyrodnicze regionu.
Całość jest bogato ilustrowana: monografia zawiera ponad 100 fotografii oraz kilkadziesiąt map, portretów i wykresów. Dzięki temu czytelnik otrzymuje całościowy obraz rozwoju miasta w kontekście regionalnym.
Redaktorzy i autorzy: Pierwszych rzutów redakcyjnych dokonali dwaj wybitni historycy- regionaliści. Prof. Feliks Michał Kiryk (1933–2022) był cenionym mediewistą i popularyzatorem historii „małych ojczyzn”. Był m.in. rektorem Akademii Pedagogicznej w Krakowie (1993–1999)
Autor ponad 500 publikacji naukowych (w tym 50 książek) poświęconych głównie średniowieczu oraz historii miast takich jak Tarnów, Limanowa czy Nowy Sącz
Jako współredaktor monografii dębickiej wniósł do niej swój dorobek badawczy (m.in. artykuł o średniowiecznych początkach Dębicy. Zmarł 24 kwietnia 2022 r. w wieku 89 lat.
Drugim redaktorem był prof. Józef Buszko (1925–2003), rodowity dębiczanin (ur. 2 września 1925 w Dębicy). Był profesorem historii nowożytnej i wykładowcą Uniwersytetu Jagiellońskiego (m.in. dyrektorem Instytutu Historii UJ w latach 1978–1981). Buszko koncentrował się na historii Polski XIX–XX w., jednak uczestniczył też w opracowywaniu dziejów Dębicy, przynosząc do monografii doświadczenie badacza przemian społeczno-politycznych. Obaj redaktorzy współpracowali z gronem autorów – historyków i regionalistów – którzy w swoich wkładach opisali poszczególne epoki i zagadnienia (np. L. Mroczka, A. Zielecki, J. Rajman).
Monografia uznawana jest za fundamentalne opracowanie dziejów Dębicy. Jest to jedyna tak kompleksowa publikacja o dziejach miasta Dębica i regionu dębickiego jaka powstała”. Opis dziejów Dębicy kończy się na latach 1980–1989.
Po 1995 r. nie opublikowano już żadnej nowej monografii miasta ani innego podobnego opracowania historii grodu nad Wisłoką. Przez to monografia do dziś jest jedynym tak kompleksowym opracowaniem dziejów Dębicy, dziś praktycznie niemożliwym do zdobycia.
Publikację tę cytują kolejne prace poświęcone regionowi dębickiemu. Np. badacze dziejów powiatu dębickiego wskazują, że historia Dębicy była opisywana przez Buszkę i Kiryka oraz przez kolejnych lokalnych autorów (A.Stańkę, A., E.Galasa i in.). W literaturze naukowej monografia jest przywoływana jako ważne źródło dotyczące między innymi lat okupacji czy rozwoju przemysłu. W efekcie stała się punktowana w regionalnym dorobku historyków i podstawą dla dalszych badań – np. nad przemianami społeczno-gospodarczymi Dębicy czy życiem jej dawnych mieszkańców. Wpływ tej publikacji widać także w bibliografiach i zestawieniach dotyczących miasta – jej bibliograficzne noty traktowane są jako obowiązkowe odwołania przy każdym opracowaniu dziejów regionu.
Monografia ma wyraźnie charakter syntezujący – autorzy łączą narrację chronologiczną z opracowaniami tematycznymi. Styl pisania jest typowy dla prac popularnonaukowych: dominują opisy faktów historycznych wspartych licznymi cytatami źródłowymi i liczbami (np. dotyczące demografii czy produkcji przemysłowej), przy czym brak jest głębokiego które pomagają zobrazować przedstawiane procesy (np. rozwój miasta czy działalność lokalnych zakładów).
Metodologicznie monografia opiera się przede wszystkim na materiałach archiwalnych, źródłach drukowanych i opracowaniach regionalnych. W tekście często cytowane są dokumenty urzędowe, sprawozdania oraz dotychczasowe monografie (np. dotyczące przemysłu gumowego czy kolei). Podsumowując, jest to solidnie udokumentowana synteza historyczna – jeśli nie zawsze piękna literacko, to na pewno wyjątkowo bogata w fakty i dane. Stanowi ważny punkt odniesienia dla każdego badacza interesującego się Dębicą i okolicą – zarówno dlatego, że gromadzi rozrzucone dotąd informacje, jak i że za każdym razem mobilizuje do poszukiwań w archiwach oraz lokalnych publikacjach źródłowych.
