Previous
Next
Previous
Next
Previous
Next

Synagoga w Brzostku – dawniej i dziś

Synagoga w Brzostku przed II wojną światową
Fot. Muzeum Polin

Po zakończeniu II wojny światowej budynek niegdyś pięknej, murowanej synagogi w Brzostku był totalną ruiną. Jeszcze w czasie trwania działań wojennych w wyniku uderzenia pocisku  artyleryjskiego zniszczeniu uległ dach synagogi. Przy kolejnych  ostrzałach zniszczeniu uległy fragmenty ścian, sufitu oraz okna i drzwi. Pierwotny plan dotyczący budynku dawnej synagogi zakładał jej całkowite rozebranie. Ostatecznie podjęto decyzję o jej remoncie na który ówczesne władze Brzostku wydały gigantyczne jak na tamte czasy pieniądze.

Początek napływu Żydów do Brzostku szacuje się na połowę XIX wieku.  Pierwsza wzmianka o gminie żydowskiej w Brzostku pojawia się w 1870  roku przy okazji spisu żydowskich gmin wyznaniowych w Galicji.  Ponieważ warunkiem powołania gminy wyznaniowej żydowskiej było,  istnienie synagogi przyjmuje się, że już wówczas była. Według  przekazów brzosteckiego Żyda – Adama Szusa pierwsza synagoga była  drewniana, położona w niedalekiej odległości od obecnej.

Wzniesienie nowej murowanej synagogi w Brzostku

Z analizy  protokołu parcelowego Gminy Brzostek założonego w 1878 roku wynika, że  po tej dacie gmina izraelicka kupuje od mieszczanina brzosteckiego –  Szymona Tułeckiego działkę, na której została wybudowana nowa murowana  synagoga. Synagogę wybudowano przy znacznym wsparciu finansowym Żydów  z USA. Przedwojenny wygląd synagogi przedstawia fotografia z portalu  Muzeum Polin – Dziedzictwo Polskich Żydów.

Synagoga w Brzostku – źródło: Polin

Budynek  synagogi  o  powierzchni 225 m2 i kubaturze 790 m3 wybudowano z cegły. Budynek  oprócz sali głównej miał 4 inne pomieszczenia. W tym miejscu wypada  wyjaśnić, że synagoga to obiekt wielofunkcyjny: miejsce modlitwy,  studiowania Tory i Talmudu, sala zebrań, siedziba kahału, kancelaria,  pomieszczenie sądu rabinackiego. O ile co jakiś czas zmieniał się  kantor i szames w brzosteckiej synagodze to rabinów było w historii  synagogi zaledwie dwóch. Najpierw Juda Wolkenfeld, a później jego wnuk  Chaim Wolkenfeld. Z bardzo licznej rodziny Chaima Wolkenfelda przeżył  wojnę tylko jeden syn. Jego wnukowie to nowojorscy rabini. Sam Chaim  został zamordowany w parku dworskim w Strzegocicach, podczas  transportu z trzynastoma innymi Żydami z Brzostku do obozu w Pustkowie.

Tora z brzosteckiej synagogi trafiła do muzeum w Australii

Nie  wiele wiadomo o wystroju i wyposażeniu synagogi. Wspominano o dość  dużej jak na lokalne warunki bibliotece. Jedynym zachowanym, o którym  wiadomo, przedmiotem jest największy obiekt żydowskiego kultu Sefer  -Tora. Zniszczony zwój odzyskał w 1946 roku Adam Szus. Emigrując pod  koniec lat sześćdziesiątych do Australii, zabrał rodał ze sobą. W 2006  roku przekazał Sefer – Torę do Muzeum Judaizmu w Sydney. Przekazanie  zwoju do muzealnego zbioru spotkało się z rozgłosem w australijskich  mediach.

Synagoga w Brzostku
Fot. Muzeum Polin

Losy brzosteckiej synagogi po zakończeniu II wojny światowej

Po wymordowaniu brzosteckich Żydów w sierpniu 1942 roku  wejścia do budynku synagogi były zabite deskami. Działania frontowe na  przestrzeni jesieni 1944 roku aż do wyzwolenia Brzostku z niemieckiej  okupacji 17 stycznia 1945 roku przyniosły olbrzymie zniszczenia w  zabudowie okolicznych wsi i miasta Brzostku. Wskutek uderzenia pocisku  artyleryjskiego zniszczeniu uległ dach synagogi, przy kolejnych  ostrzałach kolejne jej elementy ściany, sufit, stolarka okienna i  drzwiowa. Po wyzwoleniu czekano kto z żydowskich mieszkańców, wróci do  miasteczka. Wróciło zaledwie kilku Żydów. Za mało by odmówić kadysz.  Wyjechali do Tarnowa, Krakowa. Co jakiś czas wracali tylko w związku  ze zbywaniem odziedziczonych nieruchomości.

Tymczasem budynek synagogi  popadał w coraz większą ruinę. W 1950 roku władze gminne zabezpieczyły  budynek przed wchodzeniem, ale zniszczenia synagogi były tak duże, że  przez kolejne lata władze powiatowe i wojewódzkie rozważały rozbiórkę  obiektu, nie zgadzały się na jego odbudowę. W lutym 1956 roku GRN w  Brzostku podjęła uchwałę o wystąpieniu do władz centralnych o  rozbiórkę synagogi. Jeszcze w tym samym roku Gmina otrzymała zgodę nie  na rozbiórkę a odbudowę budynku.

Budynek dawnej synagogi w Brzostku dziś – luty 2021

Odbudowa synagogi w Brzostku

Wobec takiej decyzji powołano  Społeczny Komitet Odbudowy, który zajął się zwózką drzewa i społeczną  zbiórką pieniędzy na cel odbudowy budynku. Na kolejnych sesjach GRN w  Brzostku omawiano postępy w odbudowie budynku. W pierwszym roku  odbudowano mury, wykonano więźbę dachową i przykryto budynek z jednej  strony blachą z drugiej eternitem. Na początku w budynku miał być  ośrodek zdrowia. W styczniu 1957 roku podjęto decyzje o przeznaczeniu  budynku na obiekt szkoły podstawowej. Zwrócono się też o przyjęcie  zarządu i dalsze finansowanie odbudowy obiektu przez Powiatową Radę  Narodową w Jaśle.

Władze Powiatu wniosek odrzuciły. Próby przerzucania  finansowania remontu obiektu wynikały z olbrzymich kosztów remontu,  które ciężko było pokryć z budżetu gminy. Remont budynku byłej  synagogi był inwestycją priorytetową dla gminy. W pięcioletnim planie  zagospodarowania gminy na lata 1956 – 1961 na remont tego obiektu  zaplanowano aż 269 450 złotych, podczas gdy na pozostałe inwestycje w  Gminie zaledwie 128 550 złotych.

Budynek dawnej synagogi w Brzostku dziś – luty 2021

Poszukiwanie funduszy na odbudowę budynku dawnej synagogi

Szukano pieniędzy na omawianą  inwestycję w różnych miejscach. W 1958 roku, udało się pozyskać 134  000 złotych w tym z Totalizatora Sportowego. W 1959 roku GRN w  Brzostku zaciągnęła na prace przy obiekcie kredyt w wysokości 90 000  złotych ze środków na popieranie czynów społecznych. Kwoty  przeznaczone przez GRN na adaptację budynku na cele oświatowe, pomimo  inflacji były pokaźne. Dla porównania plan dochodów Gminy Brzostek w  1960 roku wynosił tylko 322 tysiące złotych. Odbudowa zniszczonego w  czasie wojny budynku synagogi była największą inwestycją gminną w  powojennym piętnastoleciu.
W odbudowę zaangażowały się nie tylko  władze, ale co należy szczególnie podkreślić mieszkańcy, którzy  przekazywali pieniądze w zbiórkach publicznych i pracowali społecznie.  

Utworzenie Szkoły Rolniczej i internatu w Brzostku

W 1960 roku pojawiła się możliwość powołania  po raz pierwszy szkoły  ponadpodstawowej w Brzostku, ale warunkiem było przeznaczenie budynku  na ten cel. W takich okolicznościach powstała Szkoła Rolnicza w  Brzostku a budynek trafił pod zarząd PRN w Jaśle. Szkoła rozwijała  się, czyniono kolejne nakłady inwestycyjne. W drugiej połowie lat 70 –  tych w budynku utworzono internat.

Postępowanie o zwrot budynku dawnej synagogi Gminie Żydowskie w Krakowie

W 1997 roku Parlament RP uchwalił  ustawy regulujące zwrot majątków dla kościołów i związków wyznaniowych  w Polsce. Postępowania o zwrot miały odbywać się przed komisjami  regulacyjnymi. W oparciu o ustawę o stosunku Państwa do gmin  wyznaniowych żydowskich rozpoczęło się w 2001 roku przed Komisją  Regulacyjną Do Spraw Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Warszawie,   postępowanie o zwrot Gminie Żydowskiej w Krakowie, nieruchomości  synagogalnej w Brzostku . Postępowanie zakończyło się w czerwcu 2011  roku orzeczeniem o braku stanowiska.

Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie otrzymała 143 tys. złotych

W grudniu 2011 roku Gmina  Wyznaniowa Żydowska w Krakowie złożyła do Sądu Okręgowego w Rzeszowie  pozew o wydanie przedmiotowej nieruchomości, będącej we władaniu  Skarbu Państwa. Przed Sądem Skarb Państwa reprezentowała Prokuratoria  Generalna Rzeczypospolitej Polskiej. W wieloinstancyjnym postępowaniu  zapadło kilka orzeczeń łącznie z przeniesieniem własności na Gminę  Żydowską.

Ostatecznie Sąd Apelacyjny w Rzeszowie w kwietniu 2018 r.  zasądził, aby Skarb Państwa wypłacił kwotę 143 tysięcy złotych Gminie  Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie. Starosta Dębicki Pan Andrzej Reguła  jako zarządzający majątkiem Skarbu Państwa w Powiecie Dębickim wykonał  prawomocny wyrok.
Obecnie Gmina Brzostek wystąpiła do Wojewody  Podkarpackiego, aby przekazał jej przedmiotową nieruchomość od zawsze  związaną z mieszkańcami Gminy Brzostek, a obecnie stanowiącą własność  Skarbu Państwa.

Lucyna Pruchnik

Podziel się z innymi

Shares

Więcej informacji...

My i nasi partnerzy uzyskujemy dostęp i przechowujemy informacje na urządzeniu oraz przetwarzamy dane osobowe, takie jak unikalne identyfikatory i standardowe informacje wysyłane przez urządzenie czy dane przeglądania w celu wyboru oraz tworzenia profilu spersonalizowanych treści i reklam, pomiaru wydajności treści i reklam, a także rozwijania i ulepszania produktów. Za zgodą użytkownika my i nasi partnerzy możemy korzystać z precyzyjnych danych geolokalizacyjnych oraz identyfikację poprzez skanowanie urządzeń.

Kliknięcie w przycisk poniżej pozwala na wyrażenie zgody na przetwarzanie danych przez nas i naszych partnerów, zgodnie z opisem powyżej. Możesz również uzyskać dostęp do bardziej szczegółowych informacji i zmienić swoje preferencje zanim wyrazisz zgodę lub odmówisz jej wyrażenia. Niektóre rodzaje przetwarzania danych nie wymagają zgody użytkownika, ale masz prawo sprzeciwić się takiemu przetwarzaniu. Preferencje nie będą miały zastosowania do innych witryn posiadających zgodę globalną lub serwisową.