W Smarżowej, przy drodze do Grudnej Dolnej w otoczeniu niewielkiego parku zachował się drewniany szlachecki dwór pochodzący z końca XIX w. Jego właścicielami była rodzina Boguszów, właścicieli Siedlisk-Bogusz, którzy zostali wymordowani podczas rzezi galicyjskiej w 1846 roku. Przywódcą rabacji był pochodzący z Smarżowej Jakub Szela.
Wieś Smarżowa, która swoją nazwę zawdzięcza najprawdopodobniej sołtysowi Mikołajowi Smarżowi powstała jako osada w pierwszej połowie XIV w. Później, w połowie XIV w. dzięki nadaniu Kazimierza Wielkiego wieś należała do trzech Rusinów, a w wieku XV jej właścicielami byli benedyktyni.
W 1536 r. Smarżowa należała do Mikołaja Lipskiego i jego brata., w 1581 r. jej właścicielami byli Marcin i Rafał Liczków, a w 1629 r. Jakub Dramiński. Na początku XVIII w. wieś należała do Kumanowskich i Kretkowskich. Po śmierci Antoniego Kumanowskiego, który zmarł bezpotomnie doszło do sporów o wioskę, którą ostatecznie nabył w 1768 r. Nikodem Jordan Stojowski. Kolejnymi właścicielami wsi byli Apolonia i Stanisław Boguszowie, później Nikodem Bogusz z żoną Józefą Stojowską.
W Smarżowej urodził się legendarny przywódca chłopskiego powstania z 1846 r. Jakub Szela, który był wiejskim kołodziejem posiadającym niewielkie gospodarstwo rolne. Szela posłuch we wsi zdobył swą nieugiętą postawą w czasie sporu z właścicielami Smarżowej Boguszami.
20 lutego 1846 r. podczas rabacji chłopskiej uczestniczył w wymordowaniu Boguszów w Kamienicy Dolnej, Siedliskach i Smarżowej. Postać Jakuba Szeli obrosła w kolejnych latach po zakończeniu rabacji legendą i stała się inspiracją dla pisarzy i poetów tworzących na przełomie XIX/XX w. wśród których znalazł się m.in. Stanisław Wyspiański, który umieścił go w „Weselu” i Stefan Żeromski, poświęcający przywódcy rabacji dramat „Turoń”.
Bohaterem swojej powieści Jakuba Szelę uczynił także Radek Rak w swojej „Baśni o wężowym sercu..” za którą w 2020 roku otrzymał Nagrodę Literacką Nike.
Z czasów szlacheckich przy drodze do Grudnej Dolnej w otoczeniu niewielkiego parku zachował się drewniany dwór pochodzący najprawdopodobniej z końca XIX w. W chwili obecnej budynek wykorzystywany jest na siedzibę ośrodka zdrowia. Obiekt, jest podpiwniczony, liczy około 170 metrów kwadratowych, ma 7 pomieszczeń, pokryty jest dachówką cementową. W dawnych piwnicach w których wcześniej składowany był węgiel w chwili obecnej po zastąpieniu ogrzewania przy użyciu pieców kaflowych ogrzewaniem gazowym znajdują się pomieszczenia gospodarcze. Wokół dawnego dworu znajduje się ok. 70 arów parku w którym rosną m.in. dęby, sosny i brzozy.
Drugi dwór, główny pochodzący z końca XVIII w. został rozebrany wkrótce po II wojnie światowej. Po przeciwległej stronie drogi, w sąsiedztwie wiekowej lipy stoi murowana, neogotycka kaplica ufundowana na przełomie XIX/XX w. przez Branickich. w jej wnętrzu znajduje się obraz Matki Bożej Częstochowskiej z pochodzący z II połowy XIX w. oraz gipsowa figura NMP Niepokalanie Poczętej. Podobna figura, tylko osłonięta daszkiem stoi blisko granicy z Siedliskami Bogusz. Na postumencie na którym stoi wyryto datę 1932.
Zdjęcia dworu w Smarżowej dzięki uprzejmości Pana Włodzimierza Topolskiego (współczesne) oraz ks. dr Bogdana Stanaszka (archiwalne). Pierwsza publikacja 15 lipca 2021.
W artykule wykorzystano informacje zawarte w książce autorstwa ks. Bogdana Stanaszka „Brzostek i Okolice”.
Przeczytaj także:
Radek Rak: „… bo przecież wciąż są panowie i chamy, ci co gnębią i ci, co są gnębieni, choć bardzo dziś udajemy, że wcale tak nie jest” – ziemiadebicka.pl
