Previous slide
Next slide

Dwory i siedziby szlacheckie na ziemi dębickiej: Dwór na Wolicy i zamek w Zawadzie

Chociaż czasy szlacheckie minęły dawno i bezpowrotnie na terenie ziemi dębickiej w różnych jej miejscowościach, większych i mniejszych istnieją jeszcze pamiątki po tamtych czasach i ludziach z tego okresu. Są to głównie pozostałości po siedzibach rodów szlacheckich, które swoje losy powiązały z Dębicą i jej okolicami. Niestety czasy świetności tych dworów i dworków w większości bezpowrotnie minęły.

Bardzo wiele z nich popadło w ruinę i niejednokrotnie trudno je wypatrzyć z gąszczu rosnących wokół nich, kiedyś wspaniałych ogrodów i sadów, a dziś już tylko zaniedbanych chaszczy. Popadłe w ruinę, porzucone przez właścicieli, zapomniane przez gospodarzy gmin są milczącym świadkiem niegdysiejszej świetności właścicieli i gospodarzy tych ziem.

W każdej z obecnych 7 gmin powiatu dębickiego zachowała się w lepszym bądź gorszym stanie jakaś pamiątka po siedzibach dębickiej szlachty i bogatych mieszczan. Bardzo wiele tego typu obiektów uległo zniszczeniu w skutek pożarów, działań wojennych czy innych zdarzeń dziejowych. Rozpoczynając ten cykl artykułów pragniemy przedstawić nie tylko te murowane, bądź drewniane pozostałości tamtego okresu, ale także w miarę możliwości przybliżyć ludzi, którzy tam żyli, mieszkali i poprzez swoją obecność kształtowali otoczenie.

Z pewnością nie można będzie uczynić tego w sposób wyczerpujący, ponieważ wielu właścicieli ziemskich posiadało liczne majątki, a tym samym liczne domy i rezydencje zarówno na terenie obecnego powiatu dębickiego jak i poza nim. O niektórych natomiast nie zachowały się żadne wzmianki w dokumentach czy innych źródłach. Wędrówkę po dworach i innych siedzibach dębickiej szlachty rozpoczynamy od miasta i gminy Dębica, przedstawiając dwór na Wolicy i zamek w Zawadzie.

DWÓR NA WOLICY

Na Wolicy, która obecnie znajduje się w granicach administracyjnych Dębicy, a kiedyś stanowiła odrębną wieś leżącą przy trasie z Rzeszowa do Tarnowa znajduje się wzniesiony na początku XIX wieku i kilkadziesiąt lat później znacznie przebudowany dwór.

Budowla, która bardziej przypomina letnią rezydencję niż dwór szlachecki jest wzniesiona z dwóch części na planie kwadratu i prostokąta. Na planie prostokąta została wzniesiona północna, piętrowa część dworu. Część środkowa jest natomiast częścią parterową, z zadaszoną i wspartą na żeliwnych kolumienkach galerią od frontu oraz z tarasem od wschodu. Część południowa dworu jest również parterowa w formie pawilonu ogrodowego o dużych półkoliście przesklepionych wielkokwaterowych oknach. Dwór znajduje się w otoczeniu pochodzącego z pierwszej połowy XIXw. parku dworskiego. Z czasów świetności zachowała się dojazdowa aleja wysadzana wiekowymi lipami.

Polowanie w majątku na Wolicy

W przeszłości dwór należał m.in. do rodzin Raczyńskich, Christianich i Płockich. Pierwszymi właścicielami tego dworu byli Raczyńscy, po nich w 1855 roku majątek przeszedł w ręce hrabiego Teodora Christianiego, do którego należał również majątek na Błyszczówce, łącznie z Wolicą liczący 440 hektarów. Rodzina Christianich była również właścicielem Trzciany i Słotwiny k. Rzeszowa. Po Teodorze majątek w 1888 roku odziedziczył jego syn Henryk, który 16 lipca 1891 r. ożenił się z Olgą Milieską. Nowy właściciel w latach 1890-1892 istotnie przebudował obiekt. W tym czasie powstał m.in. istniejący do dziś murowany budynek dworu. W dworze urodziła się trójka dzieci Christianich: Janina (1892), Anna Irena (1894) oraz Alfred (1896). Cała rodzina na stałe wyjechała do Wiednia przed wybuchem I wojny światowej.

Dwór na Wolicy 2023

20 listopada 1916 roku majątek na Wolicy został sprzedany Władysławowi Płockiemu, który ożenił się z Heleną Piętkowską. Małżeństwo to było bezdzietne. Po śmierci męża w 1929 roku w drodze spadku Helena odziedziczyła majątek na Wolicy. W 1944 roku po wkroczeniu do Dębicy Rosjan, dwór zajęło wojsko rosyjskie. Dwór został przez nich splądrowany i zniszczony, a księgozbiór spalony. Hrabina Płocka opuściła Wolicę i zamieszkała w Krakowie, gdzie zmarła w 1978 roku.

Uchwałą z 28 listopada 1945 r. postanowiono w dworze na Wolicy zorganizować Dom Zdrowia dla dzieci potrzebujących opieki. 17 lipca 1946 roku posiadłość w Wolicy przeszła na własność Skarbu Państwa. Początkowo w budynku dworu była siedziba PGR-u, a następnie dwór z parkiem przekazano w użytkowanie resortu zdrowia, który urządził tu Dom Zdrojowy dla Dzieci.

W 1963 roku we dworze mieściło się Prewentorium Dla Dzieci Zagrożonych Gruźlicą, a od 1968 r. Państwowy Dom Dla Dzieci Głęboko Upośledzonych. Pozostała część majątku poza parkiem, obejmującym blisko 3 ha należała do PGR Zawada. Część tych terenów została później rozparcelowana  na działki budowlane. Budynek dworu wraz z parkiem pozostał w użytkowaniu Państwowego Domu Pomocy Społecznej do 2001 r.

Brama wjazdowa do dworu na Wolicy po przejściu nawałnicy sierpień 2023

W 2004 r. na drodze przetargu zorganizowanego przez Powiat Dębicki, dwór wraz z parkiem o powierzchni 2,41 h stał się własnością Wandy i Kazimierza Mikrutów z Dębicy. Nowi właściciele przeprowadzili gruntowny remont zarówno dworu jak i parku starając się przywrócić wygląd zewnętrzny do stanu zachowanego na fotografiach z lat 20-tych XX w. Została również odbudowana przybudówka w południowej części dworu. Obecnie w dworze działa hotel i restauracja.

18 sierpnia 1980 r. zespół dworsko-parkowy na Wolicy został wpisany przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Tarnowie do rejestru zabytków pod nr A-223.

W sierpniu 2023 przez Dębicę przeszła wielka nawałnica, która wyrwała z korzeniami dziesiątki drzew na terenie całego miasta. Ogromne zniszczenia nie ominęły również przydworskiego parku na Wolicy w którym wichura wyrwała z korzeniami kilka ogromnych, wiekowych objętych ochroną konserwatora drzew.

Możesz przeczytać o tym tutaj: Zabytkowy park przy dworze na Wolicy zniszczony. 200 – letnie drzewa powyrywane z korzeniami przez wichurę – ZDJĘCIA – Ziemia Dębicka (ziemiadebicka.pl)

Zabytkowy park przy dworze na Wolicy zniszczony. 200 – letnie drzewa powyrywane z korzeniami przez wichurę – ZDJĘCIA – Ziemia Dębicka (ziemiadebicka.pl)

Zamek-w-Zawadzie-1905-rok.-Fot.-A.-Friedrich.-Fotogrfia-ze-zbiorow-Biblioteki-Narodowej

ZAMEK W ZAWADZIE

Przy drodze z Dębicy do Ropczyc po prawej stronie znajduje się zespół parkowo-pałacowy, który niegdyś był siedzibą znamienitych rodów szlacheckich. Pierwszym właścicielem Zawady, jako miejscowości, którą otrzymał we władanie ok. roku 1470 był Spytko z Melsztyna. Kilkadziesiąt lat później, już w XVI wieku stała się ona własnością możnego wówczas rodu Ligęzów, którzy z tej miejscowości zrobili swoją główną siedzibę wznosząc tutaj w XVII wieku okazały zamek.

Na początku XVIII wieku, w roku 1714 Zawada wraz ze wszystkimi przynależnymi dobrami i zamkiem przeszła w ręce książąt Radziwiłłów, którzy przejęli ją po ich poprzednich właścicielach, którymi byli Walewscy i Przebendowscy. W 1819 roku Anna Radziwiłł wychodząc za mąż za Atanazego Raczyńskiego wniosła mężowi w posagu ślubnym Zawadę, wraz z zamkiem, który nowy właściciel rozpoczął remontować już rok później.

W trakcie prac została przekształcona elewacja frontowa zamku, zabezpieczona stara, murowana część zamku oraz dobudowana część budowli, w której znalazła się później kaplica. Zamek z czterema basztami i pałacową galerią, w której gospodarze zebrali piękną kolekcję obrazów i rzeźb w okresie swojej świetności wzbudzał zachwyt odwiedzających go gości. Odrestaurowany i rozbudowany przez Atanazego Raczyńskiego zamek w Zawadzie został prawie doszczętnie spalony podczas I wojny światowej.

27 września 1914 roku pułk kozaków dońskich wzniecił pożar, który zniszczył zarówno zamek, jak również bezcenne zbiory obrazów, rzeźb oraz cenny księgozbiór gospodarza zamku. Z tamtego okresu pochodzi sporządzona po pożarze przez Edwarda Raczyńskiego i Tadeusza Szydłowskiego dokumentacja fotograficzna i ogólny spis strat wojennych, który jest cennym dokumentem ukazującym obraz siedziby Raczyńskich przed pożarem.

Zamek-w-Zawadzie-1905-rok.-Fot.-A.-Friedrich.-Fotogrfia-ze-zbiorow-Biblioteki-Narodowej

Po I wojnie światowej właściciele Zawady wybudowali nowy pałac, natomiast ruiny starego zamku zostały zabezpieczone. Po zakończeniu II wojny światowej, w 1945 roku zawadzki majątek przejęło państwo przeznaczając go na siedzibę Państwowego Gospodarstwa Rolnego, czyli popularnych przez cały okres PRL- u , PGR- ów. Nowy gospodarz na tym terenie wybudował budynki mieszkalne i gospodarcze, a na terenie dawnego parku stadion i stadninę koni. W latach 1956-57 została przeprowadzona renowacja ocalałych części zamku oraz otaczającego go muru. W chwili obecnej pozostałości po starym zamku to jedna baszta , kaplica i wieża komunikacyjna. Obecnie obiekt jest w rękach prywatnych.

Aktualizacja artykułu który ukazał się w miesięczniku „Ziemia Dębicka” w grudniu 2002

Podziel się z innymi

Shares

Więcej informacji...

My i nasi partnerzy uzyskujemy dostęp i przechowujemy informacje na urządzeniu oraz przetwarzamy dane osobowe, takie jak unikalne identyfikatory i standardowe informacje wysyłane przez urządzenie czy dane przeglądania w celu wyboru oraz tworzenia profilu spersonalizowanych treści i reklam, pomiaru wydajności treści i reklam, a także rozwijania i ulepszania produktów. Za zgodą użytkownika my i nasi partnerzy możemy korzystać z precyzyjnych danych geolokalizacyjnych oraz identyfikację poprzez skanowanie urządzeń.

Kliknięcie w przycisk poniżej pozwala na wyrażenie zgody na przetwarzanie danych przez nas i naszych partnerów, zgodnie z opisem powyżej. Możesz również uzyskać dostęp do bardziej szczegółowych informacji i zmienić swoje preferencje zanim wyrazisz zgodę lub odmówisz jej wyrażenia. Niektóre rodzaje przetwarzania danych nie wymagają zgody użytkownika, ale masz prawo sprzeciwić się takiemu przetwarzaniu. Preferencje nie będą miały zastosowania do innych witryn posiadających zgodę globalną lub serwisową.